Trouw

Bernard IJzerdraat
Na de Duitse inval in mei 1940 begint Bernard IJzerdraat de Geuzen actie. Bernard roept op tot verzet in zijn Geuzenblad en verspreidt de krant als een kettingbrief. Dit hebben meer illegale kranten gedaan. De schrijver maakt vijf exemplaren van de krant en verspreidt deze exemplaren. Vervolgens moet iedereen die de krant ontvangen heeft ook weer vijf exemplaren overschrijven. Op deze manier kan de krant uiteindelijk een grote oplage bereiken.

Op 14 juni verschijnt vervolgens Het Bulletin van de gebroeders Voûte. Zij schrijven hun pamflet omdat de pers in hun ogen niet kritisch genoeg is. Van Het Bulletin zijn op 14 juni 1200 exemplaren verschenen. Iets later verschijnt ook de krant De Geus, dit is misschien niet de eerste krant, maar in journalistiek opzicht wel de eerste kritische krant. De schrijvers proberen niet alleen hun mede landgenoten aan te zetten tot verzet, maar schrijven kritisch over het verloop van, en de omstandigheden in de oorlog.

In juli 1940 verschijnt in Den Haag De Vrije Nederlander, geschreven door Jacoba van Oven. Dit is de eerste krant die de Duitsers onder ogen komt. Op 25 juli verschijnt vervolgens De Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen, zo genoemd omdat Pieter aan het eind van de 18de eeuw een kritisch blad heeft uitgegeven, getiteld: De Post van de Neder-Rhijn. Ook deze nieuwsbrief probeert kritisch te berichten. Opvallend is dat er tot op dit moment geen kranten verschijnen van de verschillende zuilen. Zolang er in een krant negatief over de Duitsers wordt geschreven vindt iedereen het wel goed.

De Revolutionaire Socialistische Partij verandert in het begin van de oorlog in het MLL Front en brengt het MLL Bulletin uit, genoemd naar Marx, Lenin en (Rosa) Luxemburg. De Duitsers maken in mei 1940 al meteen jacht op de communisten en velen van hen duiken dan ook al onder. Wil je in dit eerste half jaar van de oorlog een krant ontvangen dan moet je wel tot de kennissenkring van de schrijvers behoren. Het in grote oplage uitbrengen van een krant gebeurt dan nog niet.

Vrij Nederland
In augustus 1940 koopt Jan van der Neut op de Ferdinand Bolstraat in Amsterdam een stencil apparaat. Het initiatief ligt bij Hofken die besloten heeft een illegale krant te gaan drukken. Jan is met zijn 35 gulden de rijkste van de twee en koopt de belangrijkste spullen. Hofken noemt zijn krant Vrij Nederland, naar aanleiding van het gelijknamige Franse Radio programma en een nieuw Londens weekblad. De drukkerij van Vrij Nederland bevindt zich bij de ouders van Jan van der Neut aan de Baffinastraat in Amsterdam. De eerste oplage van Vrij Nederland bestaat uit 130 exemplaren. Om de Duitsers te ergeren staat op de krant echter dat er 1000 en 1 exemplaren zijn gedrukt.

In 1940 verschijnt ook De Geus van de gebroeders Drion, twee Leidse studenten uit Den Haag. Zij vinden dat juist studenten die nog ongebonden zijn de plicht hebben om het tegen de bezetter op te nemen. Op 23 november verschijnt het CPN blad De Waarheid in een oplage van 12.000 stuks en rond Kerstmis het communistische blad De Vonk. Op 11 februari 1941 verschijnt het Parool, van de makers van de Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen. Door de SD gezien als de eerste echte journalistieke krant. In 1942 verschijnt voor het eerst een krant met een katholieke signatuur, Christofoor van Leo Jansen. De protestanten hebben dan nog steeds geen eigen krant.

Wim Speelman organiseert bij Vrij Nederland de distributie. Na gevangen te zijn genomen en ontsnapt te zijn uit Haaren, heeft hij het gevoel dat er een verrader bij Vrij Nederland zit. Ook heeft Speelman veel kritiek op de manier waarop Vrij Nederland georganiseerd wordt. Op 30 januari 1943 vindt er een bijeenkomst plaats waarbij onder andere Speelman en Bruins Slot aanwezig zijn. Er wordt afgesproken een nieuwe krant te gaan drukken, op voorwaarde van Speelman dat de redactie en de distributie volledig gescheiden zijn. Speelman regelt de distributie met de mensen die meekomen van Vrij Nederland en Bruins Slot wordt verantwoordelijk voor de redactie van de nieuwe krant. Bruins Slot is namens de Anti Revolutionaire Partij burgemeester geweest in Adorp en verspreidt voor de oorlog het partij blaadje Hou en Trou. Besloten wordt de nieuwe krant naar dit blaadje te noemen. De illegale krant Trouw is geboren.

De illegale kranten hebben tijdens de oorlog grote problemen om zich in stand te houden, elke krant heeft naar schatting één gulden gekost. Sommige kranten hebben in de loop van de oorlog een oplage van meer dan honderdduizend stuks. De kranten zijn afhankelijk van donaties die aan de verspreiders worden meegegeven. Naast het drukken van de krant proberen de verschillende organisaties ook onderduikers te helpen. Zo ontstaat bij Trouw het Centraal bureau der Kezen, zo genoemd omdat beide heren die deze afdeling leiden, de voornaam Kees hebben.

Deze afdeling zorgt ervoor dat distributiekaarten, persoonsbewijzen en eten op de juiste plek terecht komen. Goede kontakten met boeren in Nieuwveen, waar Speelman vandaan komt, verzekert de krant van een zekere mate van bevoorrading. Joop Schalk loopt een maal per week met een kar van Nieuwveen naar Amsterdam en terug om eten te halen. De distributie van de kranten vindt vooral plaats per spoor en in het geval van Trouw ook per binnenvaartschip.

De Trouw-groep
Vanaf september 1943 weet de SD in toenemende mate Trouw-medewerkers te arresteren, hetzij bij toeval, hetzij door verraad. De SD′er Gottschalk uit Den Bosch is dan met het onderzoek naar Trouw belast. Gottschalk weet ongeveer 40 medewerkers te arresteren waarvan de meesten in Haaren terecht komen. Een neef van Wim Speelman, Eik Speelman, die ook in Haaren gevangen zit krijgt van Gottschalk een aanbod dat hij aan Wim Speelman moet overbrengen: wanneer Trouw niet meer verschijnt, zullen de gevangenen niet vervolgd worden. De andere medewerkers van Trouw die in Haaren gevangen zitten vertrouwen Eik niet meer en smokkelen briefjes naar buiten waarin zij dit melden. Eik Speelman komt op vrije voeten en geeft zijn boodschap door aan zijn neef. Er wordt besloten Trouw te blijven drukken en 23 Trouw-medewerkers worden op 9 en 10 augustus 1944 door de Duitsers te Vught gefusilleerd.

In 1992 komt er een andere lezing over de Trouw-groep naar buiten. Op 28 juli 1944 zijn de gevangenen van Haaren overgebracht naar Vught. Er is dan geprobeerd met Trouw te onderhandelen, maar Trouw heeft niets van zich laten horen. Dus komen de Trouw-medewerkers voor het Polizeistandgericht. Toch hebben enkele families er alles aan gedaan om het niet zo ver te laten komen, een veroordeling zou immers altijd de doodstraf in houden. Op 5 augustus zijn de gevangenen voorgeleid en op 8 augustus vinden er mogelijk nog onderhandelingen plaats. Gottschalk deelt dan mee dat er volgens hem nog geen vonnissen zijn geveld. Hij houdt zich echter niet meer met de zaak bezig en heeft geen precieze informatie. In werkelijkheid zijn op 5 augustus de verspreiders ter dood veroordeeld, slechts enkele zakelijke relaties zijn niet veroordeeld, maar naar een andere rechtbank doorverwezen.

Ultimatum
Op 9 augustus heeft Trouw nog een bijeenkomst belegd. Wim Speelman heeft op dat moment een briefje in zijn bezit waarop staat dat Trouw nooit meer zal verschijnen. Het briefje hoeft alleen nog maar ondertekend te worden. Het briefje kan tot 5 uur ’s avonds worden ingeleverd. Toch is de vergadering niet belegd om over dit briefje en wat later bekend zal staan als “het ultimatum”, te praten. Velen weten dan al dat er 24 Trouw-medewerkers ter dood zijn veroordeeld. Deze ter dood veroordeling is waarschijnlijk de reden dat de Trouw-medewerkers samen komen. Er is grote druk van de families van de ter dood veroordeelden om het met de Duitsers op een akkoord te gooien.

Verschillende mensen bij Trouw, onder wie Bruins Slot hebben dan onderling al over de situatie gesproken. Trouw mag niet zwichten, maar de beslissing ligt bij de verspreiders. Deze houding van de redactie is later toch als een twijfelende houding bestempeld. Vooral Wim Speelman twijfelt niet aan het feit dat Trouw moet doorgaan. Daar komt bij dat het maar de vraag is of de Duitsers zich aan hun woord houden. Wim Speelman heeft gezegd: “Wanneer de redactie stopt begin ik een nieuwe Trouw.”

Na afloop van de vergadering is een circulaire opgesteld, daarin verantwoordt Trouw haar beslissing om door te gaan. Stoppen met Trouw staat gelijk aan capituleren, zo luidt het oordeel. Waarschijnlijk is Trouw al op de hoogte van een aantal veroordelingen, echter niet van alle. Deze zijn in de avond van 9 augustus in de avondbladen verschenen. De 23 veroordeelden zijn op 9 en 10 augustus te Vught gefusilleerd. Wellicht heeft de SD alleen maar met Trouw gespeeld en is het ze nooit te doen geweest om tot een akkoord te komen.

Enkele feiten
Aan het begin van de oorlog telt de Nederlandse beroepsbevolking ongeveer 2000 journalisten. Tijdens de oorlog werken er ongeveer 73 journalisten mee aan het schrijven van illegale bladen, de meesten pas in 1944. Uiteindelijk zijn er tijdens de oorlog ongeveer 1300 illegale blaadjes verschenen. Veel van deze blaadjes zijn maar eenmalig gedrukt en vaak slechts in pamfletvorm. Er werken in 1944 naar alle waarschijnlijkheid ongeveer 4000 mensen voor Trouw. Ongeveer 112 mensen hebben gedurende de oorlog hun leven gelaten vanwege hun werkzaamheden voor Trouw.

Bronnen:

H. van den Heuvel & G. Mulder. Het Vrije Woord : De illegale pers in Nederland 1940-1945. Den Haag, 1990.
L. de Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 7, tweede helft. Den Haag, 1976.
H. Biersteker e.a., ‘De 23 van Trouw’, Trouw, 6 augustus 1994.
Trouw, Augustus 1944
Lees de uitgaven van de illegale Trouw 1943 tot 1945.