Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.
Wat is een concentratiekamp?
Een concentratiekamp is een gevangenkamp, dat bedoeld is om tegenstanders bang te maken, te vernederen, en uiteindelijk vaak te vermoorden. Een concentratiekamp is niet hetzelfde als een vernietigingskamp. Een vernietigingskamp is bedoeld om grote groepen mensen meteen bij aankomst in het kamp te vermoorden. Iedereen kan in een concentratiekamp terechtkomen: mensen die de nazi’s tegenwerken, die andere ideeën hebben, of die teveel afwijken van wat de nazi’s ‘gewoon’ vinden. Iedereen die ‘anders’ is of opvalt, loopt het risico om naar een concentratiekamp gestuurd te worden.
Hoe was het leven in een kamp?
In een concentratiekamp zijn er veel regels en nog meer straffen. De bewakers hebben alle macht. Geweld is gewoon. De bewakers gebruiken geweld om gevangenen harder te laten werken, maar ook uit verveling en om de gevangenen te vernederen. Het is heel normaal dat gevangenen dood gaan. Het leven van een mens is in de ogen van de bewakers niets waard.
Wat aten gevangenen?
Gevangenen krijgen weinig en slecht eten. Het voedsel bestaat uit waterige koolsoep en brood. Soms is het eten niet eens gaar, andere keren is het bedorven. Mensen hebben zo’n honger dat ze alles eten wat ze krijgen. Gevangenen stelen zelfs eten van elkaar.
Hoe hielden de gevangenen zich staande?
De gevangenen in het kamp worden door de bewakers niet als gewone mensen beschouwd, maar als minderwaardig, gelijk aan dieren. De gevangenen zelf proberen zoveel mogelijk mens te blijven. Ze vormen groepjes, die elkaar helpen en voor elkaar opkomen. Sommigen houden in het geheim een dagboek bij, maken muziek of tekeningen. Andere mensen hebben veel steun aan hun geloof.
Wat voor mensen waren de bewakers in de concentratiekampen?
De bewakers waren lid van de SS. Veel van hen geloven in de ideeën en de grote plannen die de nazi’s hebben. Ze zijn ervan overtuigd dat het niet verkeerd is om gevangenen te mishandelen: het zijn toch maar ‘minderwaardige’ mensen. Ook zijn er bewakers die het prettig vinden om zoveel macht te hebben of die proberen de bezittingen van de gevangenen te roven.
Waren er alleen in de Tweede Wereldoorlog concentratiekampen?
Al vanaf het moment dat de nazi’s in 1933 in Duitsland aan de macht komen, worden er concentratiekampen ingericht. Tot 1936 worden concentratiekampen vooral gebruikt om tegenstanders van de nazi’s bang te maken. Er zitten dan naast politieke gevangenen ook werkweigeraars en misdadigers.
Vanaf 1936 worden ook alle mensen gevangen gezet die de nazi’s als overbodig (bijvoorbeeld bedelaars) of politiek schadelijk (bijvoorbeeld socialisten) zien.
Vanaf 1939 breekt de oorlog uit. Er komen steeds meer buitenlandse gevangenen in de concentratiekampen, omdat nazi-Duitsland andere landen invalt en de oorlog verklaart. Vanaf 1942 worden er vernietigingskampen gebruikt om de joodse bevolking en andere groepen zoals de Roma en Sinti (zigeuners) massaal uit te moorden. Auschwitz-Birkenau en Sobibor zijn beruchte kampen. Gaskamers worden gebouwd, zodat de joden nog sneller vernietigd zouden worden. Vanuit heel Europa worden ze per trein naar de vernietigingskampen vervoerd. Vanaf 1942 worden gevangenen op grote schaal gedwongen om werk te doen waarvan de nazi’s kunnen profiteren tijdens de oorlog. Zij moeten bijvoorbeeld wapens maken. Vanaf 1944 worden veel kampen gesloten omdat de nazi’s terrein beginnen te verliezen. De gevangenen moeten naar andere kampen en de nazi’s wissen zoveel mogelijk sporen uit van de massale vernietiging.
Was Kamp Vught de echte naam van het kamp?
Nee. Kamp Vught heet tijdens de oorlog officieel Konzentrationslager Herzogenbusch. Het is het enige SS-concentratiekamp in Nederland. Het kamp in Westerbork is een doorgangskamp voor joden. Kamp Vught is hetzelfde georganiseerd als de kampen in nazi-Duitsland. Maar de gevangenen in Vught worden minder hard behandeld dan in andere kampen. De nazi’s willen de Nederlandse bevolking niet teveel tegen zich opzetten.
Hoeveel gevangenen zaten er in Vught?
Tussen januari 1943 en september 1944 zitten meer dan 32.000 mannen, vrouwen en kinderen gevangen in Kamp Vught. Meer dan 12.000 joden worden via Vught doorgevoerd naar het kamp Westerbork en van daaruit naar vernietigingskampen in Polen. In Vught zitten ook ongeveer 19.000 politieke gevangenen, verzetsstrijders, gijzelaars, Jehovah’s getuigen, zwervers, zwarthandelaren, misdadigers. Vrouwen zitten in Vught in een speciaal vrouwenkamp.
Elke gevangene kreeg een gekleurde driehoek op zijn of haar gevangenenpak (man) of kampjurk/overall (vrouw): politieke gevangenen en verzetsstrijders een rode, misdadigers een groene, en de ‘criminelen’ (illegale slachters en zwarthandelaren) een zwarte driehoek. In andere landen: homoseksuelen een roze, Sinti en Roma een bruine driehoek. In andere bezette landen moesten Joodse gevangenen een gele driehoek dragen; van Kamp Vught is alleen bekend dat zij een nummer toe bedeeld kregen.
Hoeveel mensen zijn er in Kamp Vught dood gegaan?
Tot voor kort wisten we dat er ongeveer 750 mensen in het kamp zijn gestorven door ziekte en mishandeling. Van hen zijn 329 mannen buiten het kamp op de schietbaan neergeschoten. In totaal zijn er ten minste 750 gevangenen overleden in Vught. Door onderzoek zijn we erachter gekomen dat waarschijnlijk meer mensen in het kamp zijn dood gegaan of dood geschoten.
Veel andere gevangenen die vanuit kamp Vught naar andere kampen zijn gedeporteerd hebben de oorlog ook niet overleefd. Dat geldt vooral voor de 12.000 joodse gevangenen. Van hen keerde na de oorlog bijna niemand terug.
Wat deden de gevangenen de hele dag?
De gevangenen moeten van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat werken. Het werk dat ze doen is zwaar. Het is eigenlijk bedoeld om de mensen klein te krijgen en te vernederen. Ze moeten bijvoorbeeld hopen zand of stenen van de ene kant van het kamp naar de andere sjouwen, en daarna weer terug. Als de oorlog voor de nazi’s steeds slechter gaat, worden de gevangenen aan het werk gezet om wapens te maken voor de oorlogsindustrie.
Een gemiddelde dag ziet er voor volwassenen zo uit:
4.45 uur opstaan en ontbijten (wat brood waarvan je een deel voor ’s avonds moet bewaren)
6.00 uur klaar staan voor de barak
6.30 uur verzamelen op de grote appèlplaats, hier wordt geteld of alle gevangenen aanwezig zijn. Daarna worden de verschillende groepen voor het werk ingedeeld
7.00 uur werken
12.30 uur warme maaltijd, vaak is dat niet meer dan wat in de schil gekookte koude aardappelen en waterige soep
13.00 uur verzamelen op de appèlplaats
13.30 uur werken
18.30 uur terug in de barak, wassen en avondeten: halve liter pap met het brood dat je bewaard had. Een paar keer per week wat margarine en een lik jam voor op brood
20.45 uur naar bed
Overdag worden de gevangenen in groepen aan het werk gezet. De bewakers houden toezicht en zien er op toe dat iedereen bezig is. De groepjes gevangenen, de ‘Arbeitskommando’s’, staan onder leiding van Capo’s. De Capo’s zijn gevangenen uit Duitse concentratiekampen. Zij worden naar Nederland gehaald om de bewakers te helpen hun medegevangenen te bewaken. Veel Capo’s behandelen hun lotgenoten slecht. De gevangenen worden door hen geslagen.
Er zijn verschillende bedrijfjes in het kamp:
- een vliegtuigsloperij: wrakken van neergestorte vliegtuigen worden naar Vught gebracht. Daar worden ze gesloopt. Bruikbare onderdelen gaan naar Duitsland. Het is gevaarlijk werk, zeker omdat de gevangenen niet het goede gereedschap hebben;
- lompensorteerderij: gebruikte kleding en andere textiel wordt uitgezocht om te bekijken waarvoor het gebruikt kon worden;
- een drukkerij, hier worden onder andere formulieren voor de kampadministratie en voor het Duitse leger gedrukt;
- een timmer- en meubelwerkplaats;
- een smederij;
- een werkplaats voor bontbewerking;
- een ‘Torncommando’ waar oude uniformen uit elkaar gehaald worden, om de te bekijken welke onderdelen nog gebruikt konden worden;
- Philipsfabrieken, waar onder andere radio’s en zaklampen worden gemaakt;
- Schoonmaak van het kamp;
- Aardappelschilcommando;
- Kommandantur: werk bij de kampadministratie, dit waren de beste baantjes maar er werkten maar een paar gevangenen.
Ook wordt er door de gevangenen gewerkt buiten het kamp Vught:
- Eisenbahnbau: de aanleg van een spoorbaan naar het kamp. Het werk bestaat uit het laden van lorries met zand, zwaar werk, en het aanleggen van spoorrails;
- Wassergrabenkommando: het aanleggen en verbeteren van de gracht om het kamp;
- Sportplatz: aanleggen van een sportterrein voor de SS. Hiervoor moesten bomen omgehakt en versleept worden;
- Bouw van de Philips-werkplaatsen: slepen van stenen;
- Bauernhof: werken op de boerderij, voornamelijk kruien van mest en ophogen van hooibergen, kappen van bomen, aanleggen van wegen en sloten.
Wat is het bunkerdrama?
In januari 1944 vindt in kamp Vught het zogenaamd ‘bunkerdrama’ plaats. Een Duitse vrouw, die in Vught gevangen zit, geeft informatie over andere gevangenen door aan de kampleiding. Zo probeert ze eerder vrij te komen. De andere vrouwen in haar barak waarschuwen haar ermee op te houden. Na een laatste waarschuwing knippen ze haar haren af. De leidster van de barak wordt hiervoor opgesloten in de kampgevangenis (bunker). Negentig vrouwen uit haar barak zetten in de kampadministratie hun naam en kampnummer op een lijst om hier tegen te protesteren.
Twee dagen later, op 15 januari, worden deze vrouwen naar de bunker gebracht. 74 vrouwen worden in één cel opgesloten: cel 115. De overgebleven 16 vrouwen kunnen er absoluut niet meer bij en worden in een andere cel geplaatst. De vrouwen in cel 115 raken in paniek. Steeds meer vrouwen raken bewusteloos door het gebrek aan zuurstof. Zondagmorgen 16 januari gaat na 14 uur de deur van de cel open. Tien vrouwen hebben de nacht niet overleefd. Dit drama raakt al snel buiten het kamp bekend en wordt in allerlei verzetsbladen beschreven. De bezetter vindt het buitengewoon vervelend dat het nieuws is uitgelekt. De kampcommandant wordt ontslagen. Hij wordt naar het Russische front gestuurd en sneuvelt daar.
Tineke Wibaut overleefde het bunkerdrama: "Toen het licht uitging barstte de paniek in volle hevigheid los. Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat afebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht door biddende, gillende en schreeuwende vrouwen. Sommigen probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hield dat, heel even, maar dan begon het weer. Het hield niet op, die hele nacht niet, het werd alleen minder geluid. De hitte werd verstikkend."
Zaten er ook kinderen in het kamp?
Op 16 januari 1943 komen de eerste joodse gezinnen in Kamp Vught aan: mannen, vrouwen en kinderen. De weken erop komen er nog honderden joodse kinderen met hun ouders in het kamp. Vanaf februari 1943 mogen de kinderen die ouder zijn dan drie jaar niet meer bij hun moeder blijven. Ze moeten naar een apart deel van het kamp, dat bedoeld is voor de kinderen.
Er zijn volwassenen die zo goed mogelijk voor de kinderen proberen te zorgen. Er is een schooltje, waar kinderen les krijgen en waar ze kunnen tekenen en spelen. De kleine kinderen kunnen slecht verzorgd worden. Er is geen goed voedsel of melk en er heersen veel besmettelijke kinderziektes (mazelen, rode hond). Veel kinderen worden ziek en overlijden. Dit wordt ook buiten het kamp bekend. Daarom wordt door de SS besloten dat alle kinderen weg moeten uit het kamp.
Wat is er met de kinderen gebeurd?
Op zaterdag 5 juni 1943 wordt bekend gemaakt dat alle joodse kinderen wegmoeten uit het kamp. Er wordt verteld dat ze naar een speciaal kinderkamp gaan. Op 6 juni vertrekken de kinderen van 0 tot 3 met hun moeder. De volgende dag de oudere kinderen van 4 tot 16 met hun vader of moeder. Het jongste kind dat mee moest was Machiel Prins, toen een baby van 6 dagen oud.
Er wordt gezegd dat de kinderen naar een speciaal kinderkamp in de buurt zullen gaan. Maar de treinen gaan naar het doorgangskamp Westerbork. Na één dag worden bijna alle kinderen met hun ouders meteen doorgestuurd naar Polen. Na een reis van drie dagen worden ze direct na aankomst in het vernietigingskamp Sobibor vermoord.
Op 5 september 1999 is een gedenkteken voor de joodse kinderen in Nationaal Monument Kamp Vught onthuld. Het is gemaakt door de beeldhouwster Teus van den Berg-Been. Op het gedenkteken staan de namen en de leeftijden van 1.269 kinderen die in juni 1943 zijn weggevoerd en vermoord. Inmiddels weten wij uit later onderzoek dat het om minstens 1.296 kinderen gaat.
Wat is de fusilladeplaats?
De fusilladeplaats is de schietbaan van het kamp Vught. Het ligt op ongeveer 15 minuten lopen van het kamp. Op de fusilladeplaats staat een gedenkteken met de namen van de 329 mannen die hier zijn doodgeschoten. In augustus en september worden de meeste verzetsmensen in Vught vermoord. De legers van de geallieerden komen steeds dichterbij. Hitler heeft een nieuw bevel gegeven: verdachten van verzetsacties mogen meteen de doodstraf krijgen, zonder dat ze eerst voor een rechter hoeven te verschijnen. Vanuit verschillende gevangenissen worden verzetsmensen naar Vught gebracht en hier vermoord. De daders zijn Nederlandse SS’ers, die normaal gesproken de wachttorens van het kamp bewaken.
Wie was de jongste gevangene die op de fusilladeplaats is doodgeschoten?
De jongste gevangene die in Vught geëxecuteerd wordt, is Jan Herberts. In 1943 is Jan Herberts 17 jaar. Hij zit in de vierde klas van de MULO (VMBO) in Arnhem en voetbalt bij de Arnhemse club Vitesse. Jan is een sportieve en populaire jongen. Samen met vrienden vormt hij een kleine verzetsgroep. De jongens bezorgen verzetskrantjes en helpen onderduikers. Ook plegen ze inbraken om aan (motor-)fietsen, wapens en radio’s te komen. Het lukt ze zelfs een Duitse legerwagen te stelen.
Op 30 augustus 1944 gaat het mis. Jan en zijn vrienden proberen een Duitse soldaat te overvallen, maar worden op heterdaad betrapt door een langskomende groep Duitse soldaten. Eén van de jongens wordt meteen gepakt, de anderen vluchten. Jan neemt per ongeluk de fiets van de Duitse soldaat mee en laat zijn eigen fiets achter. Hierop zit een plaatje met zijn adres. Zo wordt hij meteen teruggevonden. Jan wordt gearresteerd bij zijn grootouders. Ook zijn moeder, broer en zus, die met de hele zaak niets te maken hebben, worden meegenomen. Zij worden als strafgijzelaar naar Vught gebracht. Ze weten niet dat Jan ook in Vught zit. Hij wordt opgesloten in de kampgevangenis.
Op 2 september 1944 wordt Jan 18 jaar. De volgende avond wordt hij uit zijn cel gehaald en op de fusilladeplaats bij het kamp neergeschoten. Zijn ouders moeten na de oorlog zelf uitzoeken wat er met Jan gebeurd is. Bij een beschieting is het huis van de familie Herberts vernield. Het enige wat ze van Jan hebben is een oud schoolrapportje en wat foto’s.
Wat gebeurde er met de joodse gevangenen?
In de loop van 1943 worden ook veel joden naar Kamp Vught gebracht. Het zijn mannen, vrouwen en kinderen. Zij worden na een kort verblijf doorgestuurd naar Kamp Westerbork. Vanuit Westerbork worden zij weggevoerd naar Polen om in vernietigingskampen te worden vermoord. Ook de kinderen.
In juni 1943 worden alle joodse kinderen in het kamp samen met hun vader of moeder op transport gezet naar kamp Sobibor in Polen. Daar worden ze direct na aankomst vermoord. Kijk ook bij de vraag Wat is er met de kinderen gebeurd.
Wat gebeurde er met het kamp na de oorlog?
Begin september 1944 wordt het kamp ontruimd. De geallieerde legers komen steeds dichterbij. De gevangenen worden in de trein gezet naar kampen in Duitsland. Op 26 en 27 oktober 1944 wordt het dorp Vught bevrijd. De bevrijders vinden een leeg concentratiekamp.
Vlak na de bevrijding wordt Kamp Vught weer een gevangenkamp. Nu worden er mensen opgesloten die ervan verdacht worden met de bezetter te hebben meegewerkt of die oorlogsmisdaden zouden hebben begaan. Ook wordt er een groep Duitsers opgesloten die in het frontgebied wonen en daar wegmoeten.
Vanaf 1951 wonen op een deel van het kampterrein Zuid-Molukkers. Zij komen uit de voormalige Nederlandse kolonie Indonesië. Ze verwachten dat ze korte tijd in Nederland zullen blijven, totdat ze een eigen staat zullen krijgen op de Molukken. Maar dat gebeurt niet. Tegenwoordig staan op het terrein van het Kamp Vught twee kazernes, een gevangenis, het Molukse woonoord Lunetten en Nationaal Monument Kamp Vught.
Waarom is de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog belangrijk?
De Tweede Wereldoorlog heeft ons laten zien wat er kan gebeuren als één man met zijn partij het in zijn land voor het zeggen krijgt. Dan worden andere politieke partijen verboden. Dan zijn de mensen niet langer meer vrij om te denken en te doen wat ze willen. Dan worden mensen die anders denken of anders zijn, gevangen genomen of vermoord.
Hoe weten wij dit allemaal?
Sommige gevangenen hebben in Kamp Vught in het geheim een dagboek bijgehouden. Andere gevangenen hebben na de oorlog hun herinneringen opgeschreven. Ook zijn er allerlei documenten, tekeningen en foto’s uit de kamptijd bewaard gebleven. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945 zijn er veel boeken over de oorlog geschreven. In sommige boeken wordt ook verteld over het Kamp Vught. Een overzicht met websites en boeken die je in de bibliotheek kunt vinden, staat hier.
Zou ik een ooggetuige of oud-gevangene uit de oorlog kunnen spreken?
Er zijn gastsprekers die kunnen vertellen uit eigen ervaring over de Tweede Wereldoorlog of over recente conflicten en vredesmissies. Deze ooggetuigen vertellen hun persoonlijk verhaal voor groep 7 en 8 en alle klassen van het voortgezet en hoger onderwijs. Neem hiervoor contact op met Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden.